A+270  Adaptive Re-Use

“Een monument sterft als het stopt te veranderen”, zo stelt Vlaams Bouwmeester Leo Van Broeck. “Dat klopt niet”, pareert professor Luc Verpoest: “Verandering is geen noodzaak, en bij sommige monumenten is ze ook ongewenst.” Herbestemming van erfgoed is een heikele kwestie waarbij de – soms moeilijk te definiëren – erfgoedwaarde moet worden afgewogen tegen tegenstrijdige factoren als maatschappelijk belang, programma- en energie-eisen, regelgeving en budget.

Het sanatorium van Maxime Brunfaut in Tombeek werd vorig jaar na jaren van discussie en vele afgevoerde plannen een rust- en verzorgingstehuis. Het is een goed voorbeeld van een bijzonder complex project waarbij het noodzakelijk is om alle verschillende partijen zo vroeg mogelijk rond de tafel te krijgen. Mét een projectregisseur die een masterplan kan opzetten dat, dwars door alle administraties en belangen van stakeholders heen, een synthese maakt van de verschillende eisen en verwachtingen zonder te raken aan het algemeen belang: het behoud van de erfgoedwaarde van het monument en dus de architecturale kwaliteit van de uiteindelijke herbestemming.

Hoezeer de herbestemming van erfgoed soms de gemoederen kan beroeren, maakt ze uiteindelijk maar een fractie uit van de hele kwestie – slechts 0,5 procent van het patrimonium in België is beschermd. De herbestemmingsvraag treft een veel groter deel van onze bebouwde ruimte. Vaak gaat het over gebouwen die een sterke identiteit verlenen aan hun omgeving. Deze is niet steeds positief. Er staan niet alleen duizenden parochiekerken leeg, verspreid over het hele land, maar ook reusachtige industriële sites zoals de hoogovens in Ougrée en verguisde kantoorgebouwen uit de jaren 70 en 80. Herbestemming biedt, in tegenstelling tot afbraak en nieuwbouw, niet alleen ecologische voordelen en ruimtelijke uitdagingen, maar ook de mogelijkheid om aan de slag te gaan met het identitaire vraagstuk van een gebouw.

Het Projectbureau Herbestemming Kerken, opgericht door de Vlaamse overheid om een ruimtelijk antwoord te bieden op de leegstand, zet de krijtlijnen uit voor een intelligente herbestemming waarbij niet alleen architectonisch maar ook programmatorisch scherpe keuzes worden gemaakt. “Het vasthouden aan de vroegere collectieve betekenis is hier een wissel op de toekomst”, schrijven Sven Sterken en Nicole Fröhlich. Dit geldt ook voor industrieel patrimonium dat decennialang de identiteit boetseerde van duizenden arbeiders en bijgevolg een hele regio. Herbestemming met een collectieve betekenis geeft het trauma van het economische verval na de sluiting van deze sites een plaats en leidt een nieuw identitair, economisch en stedelijk hoofdstuk in. In Pont-à-Celles is dit al een feit met de herbestemming van een voormalig spoorweggebouw tot sociale woningen. Hoewel de tijd dringt, laat een visionair project voor de hoogovens van Ougrée nog op zich wachten.

De leegstand van kantoortorens uit de laatste decennia van de vorige eeuw heeft in verschillende grote steden een kritisch punt bereikt. Met interessante reconversieschema’s en verrassende programmawissels tot gevolg. De herbestemming van de Belgacom-toren aka de ‘lelijkste toren van Gent’ is niet alleen een voorbeeldproject op architectonisch en structureel gebied, maar toont ook dat herbestemming een nieuwe impuls geeft op wijkniveau door het openbreken van een bouwblok. De Noordwijk in Brussel blijkt een case die veel architecten en stedenbouwkundigen doet likkebaarden. De tijd dat de eigenaars wel weer een andere overheidsdienst vonden om de lege kantoren te vullen, is voorbij, en een nieuwe aanpak op wijkniveau is hoogdringend. Verschillende actoren, zowel architecten als stakeholders uit de privésector, de academische wereld en de overheid slaan de handen in elkaar om deze nieuwe aanpak vorm te geven. De kantoortoren als monofunctionele burcht met een onneembare plint is al lang voorbijgestreefd. Zowel in de hoofden als in de toren zelf is nu plek voor alle soorten programma’s. Woningen? Een hotel? Een school? Zelfs een sanatorium? Yes, we can!