Waarnaar gezocht in onzekere tijden?

“[Door] de grote maatschappelijke trans­formaties van dit moment, waarvan vele ook een ruimtelijke dimensie hebben, […] staat de architectuur voor grote uitda­gingen. Voorlopig lijkt ze echter vooral zoekend.” Deze zin uit de inleiding van Architectuurboek Vlaanderen N°15 is op­vallend open over de kritische houding in tijden van eindeloze sociale, ecologische, gezondheids- en economische crisissen, die elkaar niet meer gewoon opvolgen maar elkaar bewerkstelligen, zo lijkt het wel. Het woord ‘allianties’ in de titel van het jaarboek heeft daarbij een haast pro­grammatische lading. Met ‘de realiteit’ gaat de titel verder op een poëtische, zij het ietwat vage manier. Concreter: door het zoeken naar collectieve benaderingen, die duurzame antwoorden moeten bieden op die transformaties.

Relevante vaststellingen en mooie am­bities dus. De selectie en beschrijving van de gebundelde projecten verbaast hierna des te meer. Om tot de uitverkoren gepubli­ceerde projecten te behoren, lijk je eerder veel te moeten hebben gerealiseerd, en wei­nig getwijfeld. Vreemd, voor een discipline die als ‘zoekende’ beschreven werd.

Niet dat de gekozen projecten geen blijk geven van ruimtelijke intelligentie en architecturale kwaliteit, wel integendeel. We komen hier onmiskenbaar exempla­rische, bescheiden en nauwgezette pro­jecten tegen, zowel in hun vormelijkheid als in de aandacht die ze schenken aan de samenleving, het grondgebied en de activiteiten die er plaatsvinden. Maar in de projectbeschrijvingen is er geen ruimte voor aarzeling of twijfel. Zoals wel vaker het geval is in dit soort jaarboeken, ko­men de architecten over als grootmees­ters van de ‘realiteit’ die ze tegenkwamen. Men zou dus eerder denken dat de ‘archi­tecture d’auteur’ het juist vrij goed doet.

In de essays die volgen, worden de ‘allianties met de realiteit’ concreter. De fotografische essays van Miles Fischler en Sepideh Farvardin lijken de beperkte aandacht voor de beleving en de gebruiker in de projectpresentaties te willen compen­seren. Door hun plaatsing als intermezzo’s binnen de structuur van het jaarboek, doen ze helaas wat anekdotisch aan. Het zijn de geschreven essays, divers, nauwkeurig, doch in toegankelijke taal geschreven, die een kritische reikwijdte aan het boek geven.

Het is dan ook jammer dat ze losstaan van de projectbesprekingen – toch de hoofd­moot van het boek – en er maar zelden echt naar refereren. Alsof de essays een eigen boek binnen het boek vormen.

Het resultaat is dus een gefragmen­teerd boek, met uiteenlopende ambities die moeilijk te verzoenen blijken. De discrepantie tussen een wijdverspreid kritisch ecologisch discours en een bouwpraktijk waarin echt baanbrekende projecten op zich laten wachten, is niet nieuw. Dat de redactie van het jaarboek die tegenstrijdigheid zelf aanhaalt, is wel interessant. Terwijl ze de kandidaat-pro­jecten bezochten om ze aan den lijve te ervaren, stelden de leden van de redactie veel niet-nagekomen beloften vast en za­gen ze “weinig echt klimaatrobuuste of duurzame gebouwen”. Dit misnoegen en die teleurstelling hadden als onderwerp zelf meer aandacht en ruimte mogen in­nemen in het boek, waarschijnlijk ten koste van de “vierende toon”.

De redactie vraagt zich dan ook hardop in de inleiding af of “een radicale omslag niet beter [zou] zijn, waarbij nieuwbouw niet meer het evidente uitgangspunt is?” Die vraag mag van ons gerust breder: wat is een werkelijk tastende architectuurprak­tijk, op zoek naar nieuwe benaderingen? Wat is een praktijk die niet langer bouwt, of die het bouwen zelf herdefinieert? Welke plaats heeft die praktijk en waarom blinkt ze hier uit door afwezigheid (ondanks het al te korte essay van Maarten Desmet: ‘It’s the way that you do it’)? Hoe kan ze een stem krijgen binnen een architectuurcul­tuur die nog te vaak enkel opgevat wordt als een ‘antwoord’, en niet als een proces gekenmerkt door vragen, onderbrekingen, pogingen en twijfels, ook en vaak vooral van de kant van de architecten zelf?

Dit nieuwe Architectuurboek Vlaande­ren lijkt zich – terecht – af te vragen hoe het vandaag over architectuur wil praten. Zijn structuur wordt zo zelf een interes­sante uitdrukking van onzekere tijden. Zoals de auteurs het al in vorige edities zelf toegaven, blijft het boek enigszins gewrongen tussen een kritische ambitie om de architectuur van morgen aan te moedigen en een missie om de architec­tuur van vandaag te catalogeren.