Historische atlas van Antwerpen: stad van droom en daad

In de reeks historische stedenatlassen van de Nederlandse uitgeverij Thoth verscheen voor het eerst een volume dat gewijd is aan een Belgische stad. De casus is zonder twijfel goed gekozen: Antwerpen is een ongemeen boeiende stad vanuit ruimtelijk-historisch perspectief. Als tweede grootste stad van het land en aanjager van de Belgische economie resoneren de ruimtelijke problemen van de Scheldestad bovendien vaak op nationaal niveau: zowel de fortengordel van het negentiende-eeuws Nationaal Reduit als de huidige toekomstplannen voor de verstikkende ringweg rond de stad leidden bijvoorbeeld tot burgerverzet en politiek conflict. Voor de totstandkoming van het boek werd de expertise van het Centrum voor Stadsgeschiedenis van de Antwerpse universiteit aangesproken. Vier auteurs bundelen de collectieve kennis die daar al jaren wordt opgebouwd inzake stedelijkheid vanuit historisch perspectief. Het resultaat is een rijk geïllustreerd boek dat de lezer in 36 chronologisch opgezette hoofdstukken meeneemt van de eerste middeleeuwse nederzettingen in de Scheldebocht tot de twintigste-eeuwse urban sprawl en het Ringlanddebat. Het boek verschijnt gelijktijdig in het Nederlands en het Engels.

Als eerste overzichtswerk in zijn soort heeft dit boek een duidelijke meerwaarde. Jaren aan onderzoek door vele experten komen erin samen. Het voegt bovendien interessante perspectieven toe aan de bestaande literatuur. De auteurs maken uitvoerig gebruik van historisch GIS: de koppeling van databanken aan historische kaarten zorgt voor ruimtelijke inzichten die wezenlijk nieuwe kennis genereren over de historische stad en haar bewoners. Verhelderend is ook de uitdrukkelijke focus op de band tussen de stad en de ruimere regio. De stad word systematisch behandeld in relatie tot de haar omringende ruimte, die mee de voorwaarden schept voor haar bestaan (en die ze in de afgelopen twee eeuwen grotendeels heeft opgeslokt). De auteurs besteden bovendien ruim aandacht aan de imaginaire stad: plannen voor stadsontwikkeling die in de droomfase zijn blijven steken, waaronder de modernistische grootstadvisioenen van Le Corbusier en Braem. Er vallen dan ook parels te ontdekken in dit aan beelden en invalshoeken rijke boek.

Wie een grondige geografische analyse verwacht is weliswaar aan het verkeerde adres. In essentie gaat het om een geïllustreerde stadsgeschiedenis eerder dan een historische atlas. Dat komt onder meer tot uiting in de beperkte band tussen het narratief en de afbeeldingen. De vele kaarten en plattegronden dragen het verhaal niet maar dienen voor het grootste deel als illustratiemateriaal bij de tekst. Die tekst is enerzijds rijk aan perspectieven en anderzijds verrassend selectief. Zo wordt de middeleeuwse ruimtelijke ontwikkeling samengeperst in drie hoofdstukken die een allesbehalve compleet beeld geven. Latere hoofdstukken bevatten dan weer paragrafen over culturele en politieke geschiedenis die een eind weg fietsen van de eigenlijke ruimtelijke ontwikkeling. Het gevolg van die selectieve en soms specialistische vertelling is dat het boek tamelijk veel voorkennis vereist. In combinatie met de weinig vlotte schrijftrant is dat enigszins een gemiste kans voor een publieksboek.

Van Damme, Ilja, Hilde Greefs, Jason Jongepier en Tim Soens (eds.), Historische atlas van Antwerpen: stad van droom en daad (Bussum: Uitgeverij Thoth, 2022). Hardcover, 79 p. ISBN: 9789068688344 9068688340.