Het kerkelijke erfgoed van Aldo Van Eyck

Umberto Eco beweerde ooit dat je de (Westerse) kunstgeschiedenis zou kunnen samenvatten door één schilderij – hij dacht aan Venus van Urbino van Titiaan – ten gronde te bespreken. Zo ver gaan de ambities van Pastoor van Arskerk Den Haag – een tijdloze sacrale ruimte van de hand van Aldo van Eyck , een studie van Francis Strauven niet. Toch geeft de bijzonder volledige beschrijving van dit gebouw, waar Van Eyck van oktober 1963 tot eind 1969 aan werkte, een scherp inzicht in de denkwereld van Van Eyck én in het tijdsgewricht waarin dit ontwerp ontstond.

Strauven opent met het verhaal van een ongelovige architect die toch de opdracht kreeg voor het ontwerp van een katholieke kerk in een buitenwijk van Den Haag, vlakbij het Kijkduinstrand. Van Eyck werkte toen ook aan het ontwerp van een protestantse kerk in Driebergen. Die ‘Wheels of Heaven’ raakte nooit gebouwd, maar trok veel meer aandacht dan de Haagse kerk. Strauven betoogt dat, ondanks oppervlakkige gelijkenissen, de Haagse kerk een eigen belang en betekenis heeft.

Dat punt demonstreert hij con brio in het tweede, erg boeiende, luik van het boek. Hij neemt de lezer aan de hand van zeer gedetailleerde, maar levendige beschrijvingen, steeds aangevuld met foto’s, mee op een wandeling door het gebouw. Zo ontdek je stap voor stap hoe Van Eyck typologische vernieuwing koppelde aan een diep inzicht in de katholieke belevingswereld. Die stond net dan op een keerpunt. Het tweede Vaticaans Concilie heroriënteerde de kerkleer naar vroegchristelijke opvattingen. Concreet verliep de misviering vanaf dan niet meer in het Latijn, maar in de volkstaal, ging er meer aandacht naar het woord, en sprak de priester de kerkgangers nu direct aan. Van Eyck moet intuïtief goed begrepen hebben wat hier op het spel stond.

Tegelijk gaf hij blijk van een diepgaande kennis van de kerkbouw in Europa. Toch herwerkt zijn ontwerp de klassieke organisatie van een kerk met een voorportaal, een schip, een dwarsbeuk en een koor met altaar. Zijn kerk is van buiten gezien een bijzonder gesloten volume van ruim 40 m lang bij 27,5 m breed. Iets voorbij het midden van de langse gevel ervan verheft zich een smal volume ver boven het basisvolume. Op de noordwestelijke kop is er een tweede, lagere ophoging. Pas binnen merk je dat die eerste ophoging een weg doorheen het gebouw markeert, met rechts en links ervan lage, crypte-achtige ruimtes. Rechts is dat de kerkzaal, links een gemeenschapszaal.

Die weg doorheen het gebouw, die Strauven ‘via sacra’ noemt, wordt gemarkeerd door cirkelvormige kapellen. Ze lijkt op de middenbeuk van een klassieke kerk, maar verschilt ervan doordat ze niet naar, maar langs het altaar voert. Het is een weg van in- naar uitgang langsheen devotieplekken. Door die opzet volgen kerkgangers en de priester dezelfde weg naar de kerkzaal. Bijzonder is het licht in die ruimtes: het valt binnen langs boven, via reusachtige cilinders die te paard zitten op de draagbalken van het dak. Even bijzonder is het subtiele spel met vloerpeilen en zichtlijnen. Het levert een ruimte op die de blik eindeloos laat dwalen, maar ondubbelzinnig uitnodigt tot contemplatie.

Strauven laat vervolgens, door een gedetailleerd onderzoek van de talloze voorontwerpen, zien hoe Van Eyck dit ontwerp steeds verder op punt zette, van de eerste ontwerpschetsen tot de definitieve bestektekeningen. Aan de originele schetsen voegde hij ook 3D-simulaties van de eerste voorontwerpen toe. Ze laten goed zien hoe de kwaliteit van het ontwerp steeds verder toenam. Hij voegt daar tot slot nog een receptiegeschiedenis aan toe. Zo blijkt dat het gebouw maar net gered kon worden na de dramatische terugval van de katholieke geloofsgemeenschap in Den Haag. Gelukkig maar, want Strauven bewees hier dat dit gebouw de titel erfgoed meer dan verdient.

De boekpresentatie vindt plaats op 28 mei om 12.00 uur in de kerk zelf (Aaltje Noordewierstraat 6, 2551 GA Den Haag). Het boek wordt gepresenteerd door de auteur, de Belgische architectuurhistoricus Francis Strauven die eerder een uitvoerige monografie publiceerde over het werk en het ideeëngoed van Aldo van Eyck. De auteur wordt ingeleid door Mr. Christiaan Steenbergen, namens de Arsgemeenschap. Meld je komst via pastoor.van.ars.kijkduin@gmail.com

Pastoor van Arskerk Den Haag – een tijdloze sacrale ruimte van de hand van Aldo van Eyck, Francis Strauven, 2022. Een uitgave van ACP Brussel en de Van Eyck Stichting, Loenen aan de Vecht. ISBN 9789464664607. Richtprijs 29,8 €