De rol van de architect volgens Valerio Olgiati en David Chipperfield

Monografieën over architecten zijn er in overvloed, Architecten hebben daar vaak sterk de hand in, als ze het al niet als een project beschouwen. Dat geldt zeker voor Built van Valerio Olgiati. In dat prachtig uitgegeven boek bepaalde hij zelf strikt de selectie en volgorde van beelden en plannen. Hij schreef ook als enige enkele schaarse woorden in het boek. Het verraadt hoe hij zijn rol als architect opvat: als schepper van buitengewone ervaringen en beelden. Het contrast met de bescheidenheid van David Chipperfield in David Chipperfield Architects/Architektur und Baudetails is treffend.

Olgiati opent Built met de tekst ‘In this book are my built projects. Photos are at the front and plans at the back. At the end of the book there is information about all projects and photos. I have only selected the few photos from our archive that clearly document my intentions. The specific order of the photos explains the nature of my work’. De beloofde informatie en plannen zijn echter erg schaars: één plan per project, en vervolgens een lijst van projecten, met jaartal en foto-credits.

De foto’s in dit boek zijn niet per project geordend, en kennen ook geen duidelijke thematische samenhang, behalve dat Olgiati detailbeelden van zijn gebouwen laat voorafgaan aan beelden van het gebouw als geheel. Zo zie je hoe zijn details zwaarte, massa en stapeling benadrukken, maar die ook subtiel onderuithalen, bijvoorbeeld door zware kolommen te laten eindigen op een smalle punt. Je ziet ook hoe hij (spaarzaam ingezette) decoratie, maar doorgaans vooral het materiaal zelf – bij voorkeur beton – gebruikt als ‘bekleding’.

Wat vooral duidelijk wordt is dat deze architectuur quasi onverschillig staat tegenover het programma dat het huisvest. Of het nu om een woonkamer, een atelier, een parking of een kantoor gaat, het effect van ruimte, licht en massa is vergelijkbaar. (Het boek maakt het trouwens erg moeilijk om de foto’s aan een specifiek project toe te wijzen, doordat de paginering gaandeweg verdwijnt). Deze architectuur eist ook zeer zelfbewust haar plaats op: de uitgepuurde vormen houden de omgeving, zeker in een rommelige dorpse of stedelijke context, zorgvuldig op afstand.

Dat maakt Built tegelijk intrigerend én irritant. De beelden laten zien dat Olgiati als vormgever over een ongewoon groot meesterschap beschikt, maar de manier waarop hij wil verbluffen, en elke uitleg achterwege laat (en ook anderen niet aan het woord laat) verraden dat hij zichzelf haast als een ziener, een ruimtekunstenaar ziet. Dat is wel erg ijdel.

David Chipperfield kijkt, zo blijkt uit een interview in zijn monografie, heel anders aan tegen de rol van architecten. Ze zijn volgens hem nog zelden ‘meesters’ en genieën, al was het maar omdat opdrachten die een stad diepgaand hertekenen zeldzaam geworden zijn. Architecten zijn vaker gewoon dienstverleners, professionals. Hij heeft ook meer oog voor het maatschappelijke aspect dat schuilt in het gebaar dat de architect stelt. Het gaat om plaatsen die mensen gebruiken, en dus moet het ook daarover gaan. Chipperfield blijkt ook erg gevoelig voor de historische verankering van architectuur: hoe gebouwen ‘spreken’ doordat ze verder bouwen op bestaande vormen.

Dat laatste is niet verwonderlijk, want Chipperfield realiseerde heel wat restauraties en renovaties van belangrijke historische gebouwen zoals de Basilica Palladiana in Vicenza, het Neues Museum in Berlijn en Mies Van der Rohe’s meesterwerk, de Neue Nationalgalerie, eveneens in Berlijn. Al die projecten, 22 in totaal, worden uitstekend gedocumenteerd, niet enkel met plannen en foto’s, maar ook met een weelde aan details. Die details, zeker bij het project van de Neue Nationalgalerie, laten zien hoe meticuleus Chipperfield en zijn team omgaan met erfgoed. Je ziet haast niet dat het gebouw gerestaureerd werd, hoe grondig dat ook gebeurde. Die bescheidenheid, gekoppeld aan een groot vakmanschap, zijn hartverwarmend. Het is een boek waar zeker architecten veel aan kunnen hebben bij het uitwerken van complexe en ambitieuze projecten.

Built van Valerio Olgiati, Park Books, Zürich 2023. Gebonden, 196 bladzijden. ISBN 978-3-03860-283-5. Richtprijs 38 €.

David Chipperfield Architects/Architektur und Baudetails, Sandra Hofmeister editor, Edition Detail, München, 2022. ISBN: 978-3-95553-584-1. Richtprijs: 59,9 €.