Een paard van Troje voor de Noordwijk

Voor de realisatie van een tweede nieuw kantoorgebouw voor de Vlaamse overheid (naast het Herman Teirlinckgebouw op de site van Thurn & Taxis) viel de keuze op de vacante WTC-torens bij het Brusselse Noordstation. Hiermee herhaalt zich de geschiedenis: ook in de jaren 1960 moest dit complex als een paard van Troje nieuw leven in de Noordwijk smokkelen. Dit keer ligt het stedelijk ambitieniveau, mede onder impuls van de Vlaamse en Brusselse bouwmeesters, echter aanzienlijk hoger. Derde keer goede keer voor de Brusselse Noordwijk?

Met het aflopen van verschillende huurcontracten in de Brusselse Noordwijk in zicht, besliste Het Facilitair Bedrijf van de Vlaamse overheid om de ambtenaren te concentreren in drie centra: het Consciencegebouw, het Herman Teirlinckgebouw en een nieuw gebouw in de Noordwijk. Onder impuls van de Vlaamse Bouwmeester werd het ambitieniveau opgeschroefd: hoe kon deze financiële en ruimtelijke reorganisatie ook een meerwaarde betekenen voor Brussel, en een voorbeeld stellen inzake duurzaamheid?

Van een nieuw monofunctioneel kantoorgebouw in de Noordwijk kon daardoor geen sprake meer zijn. Stedenbouwkundig gezien brengt dat model immers een pervers mechanisme op gang: monofunctionele wijken werken namelijk leegstand in de hand. De typische wegwerparchitectuur, bedacht in functie van de afschrijvingstermijn, moest ook op de schop: circulariteit (zowel in ontwerp, bouw als gebruik), energiezuinigheid, flexibiliteit enzovoort werden de nieuwe ordewoorden. Ten slotte werd ook volop ingezet op het ‘Nieuwe Werken’: resultaatgericht, maximaal digitaal en flexibel in ruimte en tijd. Het kantoor moest een plek worden om samen te werken, in constellaties die voortdurend wisselen. Dat alles leidde tot het concept van het ‘verzamelgebouw,’ met een divers, multifunctioneel programma dat het maaiveld activeert en zo stedelijkheid genereert.

Na een biedronde viel de keuze op de (toen vacante) WTC-torens. Dit was een herhaling van de geschiedenis: ook in de jaren 1960 moest dit complex als het paard van Troje nieuw leven in de Noordwijk smokkelen.1 In het kader van een radicale moderniseringspolitiek plande Groupe Structures daar namelijk een moderne zakenwijk. Het World Trade Center van Charly De Pauw (initieel elders voorzien) moest daarbij dienen als politiek en commercieel vliegwiel, maar de oliecrisis van 1973 gooide roet in het eten: WTC 1 werd een ordinaire kantoortoren, terwijl de (federale) overheid te hulp snelde via een langetermijnhuurcontract voor WTC 2 en 3 (WTC 4 werd nooit gebouwd; vier andere torens pas twintig jaar later). De Noordwijk kwam uiteindelijk in de jaren 90 enigszins tot leven nadat de toen pas gecreëerde Vlaamse overheid besliste er haar kantoren te clusteren. Opnieuw dekte een overheid dus het risico van de ontwikkelaar, terwijl een select kransje van architectenbureaus (met Jaspers-Eyers en Atelier de Genval op kop) het ene generieke kantoorgebouw na het andere afleverde. De impact was desastreus, en de remedie haast komisch: met een paar bomen en wat kunst werd vergeefs gepoogd de Albert II-Laan prestige te geven. Dertig jaar later zijn deze kantoorgebouwen letterlijk (fiscaal) afgeschreven; de Vlaamse overheid schrijft ze nu ook typologisch af, vanuit een besef dat ze wat goed te maken heeft in de Noordwijk.

Zin

Met 110.000 m2 gaat het om een van de grootste vastgoedoperaties van de laatste jaren in Brussel. Van de torens blijven enkel de sokkelstructuur en de liftkernen overeind; daartussen wordt een nieuw volume geschoven met 14 dubbelhoge verdiepingen, geflankeerd door twee kleinere torens waar de oorspronkelijke plafondhoogte behouden blijft. Doordat de vloerplaten in het nieuwe volume om de andere verdieping doorlopen in een dubbelhoge ‘expansieruimte’, wordt het mengen van functies hier letterlijk genomen: de tussenliggende vloeren huisvesten namelijk appartementen en een hotel. De basisstructuur van het gebouw is ontworpen om identiek te blijven, maar met uitzondering van de structurele vloeren en de gevel zouden alle componenten vlot demonteerbaar moeten zijn om een maximale flexibiliteit te garanderen.

De intentie is om 75.000 m2 kantoorruimte te realiseren in het deel dat door het leven zal gaan als Marie-Elisabeth Belpairegebouw, wat betekent dat er maar voor 2.400 van de 4.750 betrokken ambtenaren effectief plaats is. In de toren aan de Albert II-Laan komen 240 hotelkamers, en 127 huurappartementen in de toren aan de kant van het Maximiliaanpark. Met 13 procent van de oppervlakte blijft het aandeel woningen dus eerder laag, en daardoor kwetsbaar. Het ‘neutrale’ concept van het gebouw houdt het risico in dat op termijn de (meest winstgevende) kantoorfunctie toch de overhand haalt.

Naast zaken als zonnewering met fotovoltaïsche cellen, KWO-systemen en een speciale app om het individuele energieverbruik te rationaliseren, staat circulariteit centraal, zowel bij de bouw als bij het gebruik. Door het hergebruik van de ondergrondse verdiepingen, de kernen en de fundering werd veel van de bouwmassa gerecupereerd, terwijl een minutieuze inventarisering van het afbraakmateriaal toeliet om, bijvoorbeeld, de akoestische isolatie deels te hergebruiken in een Brusselse school. Alle nieuwe materialen (zoals beglazing en aluminium ramen, draagstructuren van de vloer en nieuwe vloeren en ook wanden, bepleistering en vloerbekleding) zouden C2C-gecertificeerd zijn, terwijl voor het beton gebruikgemaakt wordt van gerecycleerde granulaten.

Als de claims kloppen dat 97 procent van de nieuwe materialen hieraan voldoet en 30.000 ton ontmanteld materiaal wordt hergebruikt in het nieuwe beton, heeft een toepassing op deze schaal niet alleen een belangrijke voorbeeldfunctie maar ook een reëel effect. Voorts zal de biomassa van het gft-afval gebruikt worden om energie op te wekken, en zou meer dan de helft van het verbruikte water gerecupereerd worden. Volgens de GRO-duurzaamheidsmeter van de Vlaamse overheid behaalt het gebouw zo het resultaat ‘uitstekend’; het zou met een E-peil van 15 zelfs het meest duurzame van alle gebouwen van de Vlaamse overheid worden. Daarnaast leidt de hele operatie ook tot een behoorlijke efficiëntiewinst: het centraliseren van verschillende entiteiten en diensten in één gebouw levert een kostenbesparing op ten opzichte van de huidige huisvesting van zowat 8 miljoen euro per jaar.

Maar meer nog dan in deze technische en financiële aspecten, zit de mogelijke meerwaarde van dit project in zijn stedenbouwkundige ambities: de vooropgestelde combinatie van werken, wonen en ontspanning leidt in de sokkel bijvoorbeeld tot verschillende inkompartijen (‘adressen’), terwijl de grote serre op de begane grond publiek toegankelijk zou zijn. Een dergelijke programmatische densiteit kan ook werkelijk een structurerende impact hebben op de omgeving. ‘Zin’ werd hiervoor in 2019 alvast onderscheiden door be.exemplary (een initiatief van de Brusselse overheid dat duurzame projecten bekroont) als “een inspirerend programma voor een terugkeer naar een echt kosmopolitisch project in Brussel”.²

[…]