De waarde van het weghalen

Elementen verwijderen om een nieuwe ruimtelijkheid te creëren. Het vereiste een gedetailleerde kennis van het bestaande Espace des Arts in Chalon-sur-Saône (Frankrijk). Atelier d’Architecture Pierre Hebbelinck en HBAAT (Heleen Hart en Mathieu Berteloot) transformeerden het kunstencentrum tot een innovatieve plek, zowel op architecturaal vlak als qua samenwerkingsvorm met culturele partners.

Historicus Marcel Otte zei ooit dat bouwen een daad van geweld is tegen de materie en de herinnering. Ook Pierre Hebbelinck stelt dat ‘een werf een wonde is’. Hij verzacht niettemin de gevolgen ervan: ‘door het verhaal van de architectuur heen moeten we het vermogen om te evolueren kunnen beoordelen, om de ruimtelijkheid niet af te remmen’. Maar hoe pak je het concreet aan als een gebouw in 2009 als 20ste-eeuws erfgoed is geregistreerd en in 2013 geclassificeerd als historisch monument? “We zoeken tot elke keuze klopt.”

De Lyonese stedenbouwkundige en architect Daniel Petit bouwde in 1971 een kunstencentrum in de wijk Saint-Cosme, als antwoord op het ambitieuze programma van de Franse cultuurminister André Malraux. In 1984 kreeg het de naam Espace des Arts (EDA) en zette het zijn missie als “cultuurmachine” voort. De huidige directeur, Philippe Buquet, was ervan overtuigd dat er een nieuwe structuur nodig was om het artistieke beleid verder te ontplooien, en trok tien jaar uit om een financieel plan op poten te zetten. Sébastien Martin, de president van de agglomeratie, schreef in 2015 een ontwerpwedstrijd uit, waarna de opdracht voor de “modernisering” van het gebouw werd uitbesteed aan twee architectenbureaus, één uit België en één uit Rijsel [1]. Richard Klein vervoegde het team voor een grondig historisch onderzoek. Hij vond archiefdocumenten verstopt in een garage, die een grote hulp bleken te zijn om de mogelijkheden en de reikwijdte van de verbouwing nauwkeurig in te schatten.

Vooral schetsen tonen de oorspronkelijke bedoelingen van Petit. Die moest, in een tijd waarin de auto heer en meester was, het gebouw verhogen om op de begane grond een parking aan te leggen. Gesteund door de opdrachtgever maakten de architecten enkele scherpe ontwerpbeslissingen. Hun interventies versterken de nieuwe ruimtelijkheid, ten voordele van de verschillende soorten publiek van het kunstencentrum en de relatie ervan met de stad. Een scherpe keuze in die zin dat het concept vooral bestaat uit het weghalen van elementen. Met een radicaliteit die doet denken aan Gordon Matta-Clark vormen vier grote ingrepen het basisidee van het ‘nieuwe’ EDA: 1. De buitentrappen worden ontmanteld en het plafond van de begane grond krijgt een opening. Daardoor komt de ingang aan het voorplein te liggen en leidt een nieuwe binnentrap naar de foyer. 2. Het verlagen van het plafond van de rotonde. Ze komt op dezelfde hoogte als de ingang, en die intieme ruimte wordt groter. 3. Het weghalen van de verhogen van 80 cm die de foyer van de patio scheiden. Zo wordt een doorlopende vloer gecreëerd. 4. Het weghalen van de kolommen in de grote zaal. De omvang ervan kan zo ten volle benut worden, waardoor de verhouding tot het podium verandert, evenals de zichtbaarheid voor het publiek.

Het symbool van deze gigantische werf werd het cirkelzaagblad, dat de elementen van de structuur splijt en de enorme betonnen oppervlakken opbreekt. De architecten hadden zich geëngageerd om goedkoop te bouwen (850 euro per m²) en beperkten hun beslissingen bijgevolg niet tot het verwijderen van materiële elementen: om financiële ruimte te creëren, moesten ze alle budgetten aanpassen en onder andere toegevingen doen op de afwerking van het gebouw. Ze kozen ervoor om de gesloopte delen zichtbaar te houden en in plaats daarvan te focussen op ingrepen tussen de verschillende functies (kantoren, ateliers, loges, repetitiezalen …), zodat het gebruik door de verschillende publieken van het EDA de echte toegevoegde waarde zou vormen.

[1] De twee teams werkten in 2017 samen aan de herstructurering van een fabriek van de gebroeders Perret in Montataire (A+ 273), en aan het tijdelijke Centre Pompidou in Maubeuge, dat in 2015 werd afgelast.