De toekomst van baksteenarchitectuur

Op donderdag 9 juni reikte baksteenfabrikant Wienerberger in Wenen de Brick 22 uit, de internationale prijs voor uitzonderlijke baksteenarchitectuur. Uit meer dan 780 kandidaturen koos een jury 50 genomineerde projecten – waaronder zeven Belgische – in vijf categorieën. Ondanks de grote nationale aanwezigheid viel echter geen enkel Belgisch project in de prijzen.

Architectuurprijzen bestaan er in alle soorten en maten. Van overheden en publieke instellingen, over vastgoedbeurzen tot fabrikanten van constructiematerialen, elke grote zichzelf respecterende organisatie looft wel ergens een prijs uit. Wienerberger, die de Brick Award al voor de tiende keer organiseert, wil met deze prijs “een platform bieden voor uitmuntende architectuur.”, aldus Heimo Scheuch, CEO van Wienerberger AG. “Vooral in turbulente tijden is het essentieel dat we ons blijven richten op een duurzame toekomst.” De geloofwaardigheid van een architectuurprijs ligt in de achterliggende agenda en de onafhankelijkheid van de jury. Deze bestond dit jaar uit Jesper Gottlieb uit Denemarken (winnaar van de Brick 20 Award), Tina Gregorič uit Slovenië, Ingrid van der Heijden uit Nederland, Wilfried Kuehn uit Duitsland en Brigitte Shim uit Canada en de nadruk bij de selectie lag volgens de juryleden op “traditionele lokale bouwmethoden, met als uitgangspunt innovatieve architecturale creaties en welzijn”.

De ‘Grand Prize’ ging naar het Jingdezhen Imperial Kiln Museum in China, ontworpen door Studio Zhu Pei en won eveneens de prijs in de categorie “Sharing public spaces”. Het museum ligt vlak naast de ruïnes van de keizerlijke porseleinoven uit de Ming-dynastie. Acht parabolische bakstenen gewelven vormen het museumcomplex, dat twee gelijkvloerse en vijf ondergrondse tentoonstellingszalen omvat. De gewelven bestaan uit dubbele bakstenen muren die op traditionele wijze zijn opgetrokken en vervolgens met beton zijn gevuld. De 2,8 miljoen bakstenen die hier zijn gebruikt, zijn een mix van nieuwe en hergebruikte bakstenen die zijn overgebleven bij de sloop van de keizerlijke ovens. De specifieke metselverbanden die de gewelven vormgeven en de expliciete baksteentextuur maken dit tot een opmerkelijk en uitzonderlijk project.

In dezelfde categorie was ook het Leietheater in Deinze van Trans Architectuur en Stedenbouw en V+ genomineerd, net als het Erasmus College in Brussel door B-architecten in samenwerking met Bevk Perovic.

Het architectuurcollectief Natura Futura uit Ecuador won met The House that Inhabits – Productive Urban Housing in Babahoyo in de categorie “Feeling at home”. Deze woning met commerciële ruimte staat in een arme buitenwijk van de stad die door snelle ontwikkelingen blootgesteld wordt aan verregaande gentrificatie. De kleinschaligheid van het project en het zichtbaar artisanale karakter van het metselwerk worden ingezet in een maatschappelijk discours dat weerstand biedt tegen deze verdringing van minder gegoede buurtbewoner.

OYO architecten waren voor deze categorie genomineerd met de vrijstaande woning in Drongen, een project met veel aandacht voor duurzaamheid en hergebruik van baksteen, maar dat volgens de jury niet kon opboksen tegen het sterke maatschappelijke statement van Natura Futura.

In de categorie “Living together” won een collectief woonproject in Pantin bij Parijs van Avenier Cornejo architectes. Drie volumes langs het Canal de l’Ourcq vormen 88 wooneenheden en een gelijkvloerse bedrijfsruimte.  De handvorm bakstenen zijn in halfsteensverband gemetseld met holle voegen. De raamstijlen zijn in contrasterend Vlaams verband gemetseld, waarbij de kopstenen iets terugliggend zijn om een reliëfeffect te creëren. De architecten kozen drie verschillende baksteenkleuren als antwoord op het bleke gele baksteen van de meelfabrieken van de Grands Moulins de Pantin, die in 1884 werden gebouwd en iets verder naar het westen langs het kanaal liggen. De keuze van de jury voor deze eerder commerciële operatie is opmerkelijk gezien de architecturale rijkdom van de andere genomineerde projecten. Vier onder hen liggen in België: de collectieve woningen aan het Eilandje in Antwerpen door Sergison Bates architects, het Sky One project in Leuven door A2O, 34 sociale eengezinswoningen in Zwevegem door Dehullu architecten en de sociale woningen ‘Mexico’ in Brussel door Vers.a. Deze beide laatste projecten getuigen van een grote maatschappelijke betrokkenheid naar de gebruiker toe en in geval van de woningen in Brussel ook een bekommernis en generositeit voor het bestaande stedelijk weefsel door de creatie van een publiek pocket parkje waardoor deze beter aansluiten bij de waarden en ambities die voordien door de jury waren geformuleerd.

Het kantoorgebouw 2226 in Emmenweid in Zwitserland van Baumschlager-Eberle Architecten won in de categorie “Working together”. De naam “2226” is afgeleid van het bouwtechnische concept, dat zorgt voor een stabiele binnentemperatuur tussen 22 en 26 graden Celsius. De wandconstructie bestaat uit twee lagen bakstenen van elk 36,5 cm dik: de binnenste is een dragende en isolerende wand, de buitenste werkt enkel isolerend. Er zijn ongevulde grote baksteenblokken gebruikt die zorgen voor een efficiënte dampdiffusie en een hoge thermische massa hebben die aanzienlijk bijdraagt aan de stabiliteit van het binnenklimaat. Hoewel deze manier van bouwen zonder isolatiemateriaal en met een minimum aan technieken nog steeds erg revolutionair is, blijft dit project een doorslagje van het kantoorgebouw met dezelfde naam dat de architecten in 2013 in Lustenau bouwden en waarmee ze het concept internationaal op de kaart zetten. De keuze voor dit project op basis van innovativiteit is daarom hier minder pertinent.

In de categorie “Building outside the box” werd het project Tsingpu Yangzhou Retreat in China de laureaat. Dit luxehotel verenigt een voormalig pakhuis en enkele woningen in één groot complex waarvan het strenge geometrische plan is gebaseerd op de traditionele Chinese architectuur van uitgestrekte lage huizen met binnenplaatsen. Dit project is sterk choreografisch opgebouwd rond verschillende trajecten door het complex die een opeenvolging van doorzichten bieden naar de patio’s van de ontvangstruimte, het restaurant en de gastenkamers. Het gebruik van baksteen is omnipresent en draagt op poetische wijze bij aan de ruimtelijke kwaliteit van het project.

Brick 22 toonde opnieuw hoezeer baksteen wijdverspreid gebruikt wordt als basismateriaal voor uitstekende architectuurprojecten en verweven is met lokale materialen en bouwtechnieken. Opvallend dit jaar is de keuze voor projecten waar baksteen op een uitzonderlijke manier werd ingezet, niet enkel in wanden maar ook in vloeren en plafonds. De jury bleek ook gevoelig voor speciale metselverbanden zoals voor de woning in Babahoyo in Ecuador en uitzonderlijke constructiemethodes zoals de parabolische gewelven in het museum in China. In vergelijking met voorgaande edities is, zowel bij de nominaties als bij de laureaten, een verschuiving merkbaar van een meer alledaags of structureel gebruik van baksteen, naar projecten waar meer ambachtelijkheid aan te pas kwam met oog voor uitzonderlijke esthetische kwaliteiten. Het risico ligt hierin baksteen te reduceren tot een ornament, een spektakelsteen waar het effect belangrijker wordt dan de architecturale en stedenbouwkundige kwaliteit. Uiteindelijk blijft baksteen een traditioneel constructiemateriaal dat in vele gebieden historisch gezien aan de basis ligt van de stedelijke architectuur en zo in zijn bedrieglijke banaliteit een gezicht gaf en geeft aan de stad. De kracht én de toekomst van baksteen ligt vooral in zijn alledaagsheid en multi-inzetbaarheid. Ornament en effect is hiervan slechts een onderdeel. Interessant wordt het vooral als baksteen de architectuur ondersteunt zoals bijvoorbeeld bij het Leietheater in Deinze waar, voorbij het puur ornamentele, het metselverband de gevel structureert en inschrijft in een stedelijk geheel.

Ook geografisch is er in deze editie van Brick een verschuiving waar te nemen. Daar waar in vorige edities typische baksteenlanden zoals België, Denemarken of Groot-Brittannië in de bloemen werden gezet, zien we nu de opkomst van de nieuwe wereld. Zij vormen niet enkel een groeiende bron van onbekende projecten en architecten, maar uiteraard ook nieuwe, onontgonnen afzetgebieden voor baksteenproductie en -verkoop. Ook hier blijft de vraag hoe materiaal, architectuur, duurzaamheid en maatschappelijke bekommernissen verenigd kunnen worden in dezelfde ingreep. Een uitdagend toekomstperspectief.

Meer informatie over de winnende projecten op www.brickaward.com